Այդ էր պատճառը, որ հայերին շնորհվեց "Միլլեթի սադըքա" ("Վստահված ժողովուրդ") անվամբ մի հրովարտակ: Այս տարի` 2011 թ.-ին, լրանում է պատրիարքարանի 550-ամյակը: Տարեդարձի տոնակատարություններն սկսելու ենք այս տարվա ապրիլից` շարունակելով ողջ տարին: 550 տարվա պատմության մեջ պատրիարքարանը գործել է Թուրքիայի մեջ և իշխանություն ունեցող աթոռ է եղել. նույնիսկ Մայր եկեղեցու մեջ կաթողիկոս ենք օծել: Քանի որ Օսմանական պետության կենտրոնը Պոլիսն էր, Պոլսի պատրիարքարանի աթոռն էլ բարձր դիրքում էր գտնվում: Սակայն 1915 թ.-ից հետո պատրիարքարանը պատասխանատու եղավ միայն Թուրքիայի սահմաններում ապրող հայերի համար:

-550 տարիների ընթացքում ինչպիսի՞ դերակատարություն է ունեցել Պոլսո հայոց պատրիարքարանը հայ ժողովրդի կյանքում:
-Եթե հայացք ձգենք պատմությանը, կտեսնենք, որ Պոլիսը եղել է մշակույթի կենտրոն: Բազմաթիվ գրողներ, իրավաբաններ, պատգամավորներ` բոլորը սերել են այստեղից ու մեծ դեր կատարել հայ ժողովրդի պատմության մեջ: Պոլիսը 550 տարվա պատմության ընթացքում մեծ հեղաշրջում է կատարել մեր ժողովրդի կյանքում: Մինչ օրս էլ Պոլսի համայնքն իսկապես գործուն համայնք է եւ մեծ դեր է կատարում Թուրքիայի կյանքում: Թեև դեռևս չունենանք քաղաքական ձայն, այնուամենայնիվ հայերը մեծաթիվ են Թուրքիայում ապրող փոքրամասնությունների մեջ` կազմելով 70 հազար: Պատահական չէր, որ պետությունը մեզ մեծ կարևորություն է տալիս:

-Կարելի՞ է ասել, որ հենց Պոլսո հայոց պատրիարքարանն է համախմբում այստեղի հայերին իր շուրջը:
-Անշո՛ւշտ, եթե պատրիարքարանը գոյություն ունի, ուրեմն գոյություն ունի նաև հայ համայնքը, և մեր համայնքը` իր բոլոր հաստատություններով, շրջապատել է հայոց պատրիարքարանը, գործում է վերջինիս հովանու ներքո: Մենք քաղաքական հարցերի շուրջ իրավունք չունենք որևէ հաստատության հրահանգներ տալու, քանի որ թաղային խորհուրդները և նման այլ բոլոր հաստատությունները գործում են պետության վավերացմամբ: Սակայն հայկական կազմակերպությունները բարոյապես կապված են մեզ և ենթակա են մեր հրահանգներին: Այսօր առանց պատրիարքարանի որոշման ոչ մի թաղային խորհուրդ, հոգաբարձու կամ խնամակալ ինքնագլուխ չի գործում: Քանի որ մենք կրոնաազգային համայնք ենք, հայերը սերտ կապված են պատրիարքարանին:

-Դուք նշեցիք, որ հայկական համայնքի թիվը կազմում է 70 հազար մարդ: Ի՞նչ հաշվարկներով է այդ թիվը ներկայացվում:
-Պատրիարքարանը չունի այս 70 հազար հայի անունների գրանցումները, բայց յուրաքանչյուր թաղամաս ունի իր գրանցամատյանները, որոնց շնորհիվ էլ տեղեկանում ենք, թե որ թաղում քանի հայ է բնակվում: Պետք է նշել, որ հայերի թիվն իրականում 70 հազարից ավելի է. կան շատ հայեր, ովքեր քաջություն չունեն ասելու, որ հայ են: Իրենց ազգությունը գաղտնի պահող հայերի թիվը հասնում է 100 հազարի: Հետևաբար կարելի է ասել` Թուրքիայում բնակվում է շուրջ 170 հազար հայ: Նրանք գիտեն իրենց հայ լինելու մասին, բայց քանի որ ապրում են շրջաններում, վախենում են, որ իրենց կհեռացնեն աշխատանքից, թաքցնում են իրենց ինքնությունը:

-Որքանո՞վ են այդ վախերն արդարացված:
-Թուրքիայի մասին խոսելիս պետք է անդրադառնանք նրա արևելյան և արևմտյան շրջաններին: Արևմտյան շրջաններում հասարակությունը` մասնավորապես երիտասարդությունը, համեմատաբար ավելի զարգացած է: Մի կողմ թողնելով այնպիսի քաղաքների, ինչպիսիք են Պոլիսը, Անկարան, Իզմիրը եւ Անթալիան` անհրաժեշտ է դիտարկել Սասունը, Կարսը, որտեղ ժողովուրդը թաքցնում է իր ինքնությունը: Այսպես, այն ժամանակ, երբ բացահայտվում է հայ ուսուցչի ինքնություն, նրան հեռացնում են աշխատանքից: Նման երեւույթները հաճախակի են տեղի ունենում: Այսինքն` Պոլսի և այլ արեւմտյան քաղաքների կյանքը լիովին տարբերվում է արեւելյան շրջանների կյանքից:

-Հայերի մոտ նկատվո՞ւմ են Թուրքիայի արեւելյան շրջաններից դեպի արևմտյան շրջաններ տեղափոխվելու միտումներ:
-Եթե նրանք կալվածքներ ունեն արևելյան քաղաքներում, չեն կարող դրանք թողնել ու տեղափոխվել այստեղ: Այդ կալվածքները շատ դժվար է վաճառել, նույնիսկ վաճառքն իրականացվում է շատ չնչին գնով` գրեթե մեկ տասներորդ գնով: Այս պայմաններում նրանք բնականաբար չեն ցանկանում գրեթե անվճար թողնել կալվածքները: Սակայն այն հայերը, ովքեր նման կալվածքներ չունեն, փորձում են տեղափոխվել արևմտյան շրջաններ` մասնավորապես Պոլիս: Նրանք դիմում են պատրիարքարան, փոխում իրենց անձնագրերը` դառնալով հայ քրիստոնյա:

-Պոլսից դուրս հայերը որտե՞ղ են առավելապես կենտրոնացած:
-Վերոնշյալ 70 հազարից 66-67 հազարը բնակվում է Պոլսում: Գավառաբնակ հայության թիվը չի անցնում 3000-ից: Ավելի քան 500 հայ բնակվում է Անկարայում: Սեբաստիայում ունենք 70 հոգի, Խարբերդում` շուրջ 20 հայ ընտանիք: Մալաթիայում հաշվվում է շուրջ 20 ընտանիք կամ 50 հայր: Իսքենդերունում, որտեղ ունենք 3 հայկական եկեղեցի, բնակվում է շուրջ 300 հոգի: Այլ քաղաքներում ապրում է շուրջ 10-20 հայ:

-Իսկ հայ համայնքը համալրվո՞ւմ է արտասահմանից եկող հայերով:
-Մենք այդ 70 հազարի մեջ նկատի չունենք հայաստանցի հայերին, որովհետև նրանք տեղացի չեն: Բոլորն էլ, եթե չասենք փախստական (պետությունն արտոնել է նրանց), բայց անօրինական են ապրում Թուրքիայում. գալիս են մեկ ամսվա մուտքի արտոնագրով, սակայն ապրում են տասը տարի: Եվ, փաստորեն, քանի որ իրենք թուրքահպատակ չեն, ապա չեն կարող ընդգրկվել վերոնշյալ թվում:

-Որքա՞ն հաճախ եւ ի՞նչ հարցերով են հայերը դիմում պատրիարքարանին:
-Երբ խնդիրներ են ունենում, այդ ժամանակ են դիմում պատրիարքարանին: Դա նորմալ երևույթ է, եւ պատրիարքարանը փորձում է իր հնարավորությունների սահմաններում օգտակար լինել նրանց: Պետք է նշել, որ հիմնականում պատրիարքարանի շրջակայքում բնակվող հայերն են, որ ամեն կիրակի գալիս են պատարագի: Դժբախտաբար, դժվար է լուծել նրանց պսակադրության և մկրտության խնդիրները: Նրանք այստեղ կարողանում են միայն քաղաքացիական ամուսնություն կնքել, բայց ոչ եկեղեցական պսակադրություն: Հետևաբար եկեղեցին նրանց զավակներին ընդունում է որպես ապօրինի երեխաների: Մենք, չցանկանալով, որ այդ մանուկները մնան չմկրտված, մկրտում ենք և շատ մտորում այդ հարցի լուծման ուղիները գտնելու շուրջ:

-Ի՞նչ խնդիրներ եւ դժվարություններ ունի հայ համայնքը:
-Երբ մենք խոսում ենք հայկական համայնքի խնդիրների մասին, նկատի ունենք մեր հաստատությունների դժվարությունները: Պատրիարքարանին հետաքրքրում է ոչ թե առանձին հայ անհատների հոգսերը, այլ համայնքի ընդհանուր շահը: Օրինակ` ունենք կալվածքներին առնչվող խնդիրներ: Մինչեւ 1980-ական թթ. մեր եկեղեցին, դպրոցները, այլ հաստատություններն ու կալվածքները եթե ոչ ամբողջությամբ, ապա մեծամասնությամբ բռնագրավված էին: Բայց այս իշխանությունների օրոք մի փոքր մեղմացել են այդ հարցերը: Քանի որ այս կառավարությունը համեմատաբար ավելի կրոնամոլ է ու հարգանք է տածում մյուս կրոնների հանդեպ, սկսեց մեր կալվածքները աստիճանաբար վերադարձնել; Սա պահանջում է նաև Եվրոպական Միությունը: Հատկանշական է, որ մեր եկեղեցիները, դպրոցները և մյուս հաստատությունները կանգուն են մնում հենց այս կալվածքների եկամուտների շնորհիվ: Թեեւ պետությունն սկսել է կամաց-կամաց վերադարձնել կալվածքները, բայց դեռ ընդամենը 100-ից 5-ն է հետ տրվել: Մենք դեռ շատ կարևոր կալվածքներ ունենք, որ հետ ենք պահանջում պետությունից, եւ տակավին կան վիճելի կալվածքներ: Չգիտենք, թե նրանցից քանիսը հետ կտան: Եթե պետությունը չի վերադարձնում կալվածքները, մենք դիմում ենք դատարան: Եթե դատարանն էլ է մերժում մեր հայցը, դիմում ենք եվրոպական դատարան` պահանջելով մեր իրավունքը:

-Կարելի՞ է ասել, որ Թուրքիայի բոլոր հայկական դպրոցները գտնվում են պատրիարքարանի ենթակայության տակ:
-Այո՛, բայց հովանու տակ: Դպրոցները գործում են անկախ, բայց բարոյապես ենթակա են պատրիարքարանին և հաշվի են առնում մեր հրահանգներն ու դիտողությունները:

-Քանի՞ հայկական կրթօջախ կա այսօր Թուրքիայում:
-Նախ նշենք, որ Հայ առաքելական եկեղեցուց բացի՝ ունենք նաև հայ կաթոլիկ եկեղեցի և համայնք, որի անդամների թիվը չի անցնում 3000–ից: Հայ կաթոլիկ եկեղեցին ունի 10 եկեղեցի ու 3 դպրոց: Հայ բողոքական համայնքի անդամների թիվը չի հասնում 1000 հոգու: Այս համայնքը չունի որևէ դպրոց: Եթե Հայ առաքելական եկեղեցու ունեցած դպրոցներին միացնենք նաև հայ կաթոլիկ եկեղեցու դպրոցները, ապա կունենանք 15 հայկական դպրոց: Պոլսո հայոց պատրիարքարանի հովանու տակ գործում է 12 հայկական դպրոց, որոնցում սովորում է ավելի քան 3000 աշակերտ:
Այս թիվը շատ փոքր է: Ժամանակին մեկ դպրոցում սովորողների թիվը հասնում էր 1500-2000-ի: Երեխաների եւ պատանիների մեծ մասը նախընտրում է հաճախել տեղական դպրոցներ կամ արտասահմանյան քոլեջներ: Ոմանք քոլեջներն են գերադասում, որովհետեւ այնտեղ ավելի որակյալ ուսում են ստանում: Ոմանք նախընտրում են թուրքական դպրոցները, քանի որ անվճար են: Ոմանք էլ հայկական դպրոցներ չեն ուղարկում իրենց երեխաներին, քանի որ իրենց տանը մոտ որևէ հայկական դպրոց չկա: Պետք է նկատել, որ հայ աշակերտների թիվն առավել շատ է օտար դպրոցներում: Հենց այդ պատճառով էլ վերջին տարիներին մեծացել է խառն ամուսնությունների թիվը:

-Ի՞նչ միջոցներ է ձեռնարկում պատրիարքարանը համայնքի ուծացումը կանխելու ուղղությամբ:
-Պետությունը մեղավոր չէ այս հարցում: Նշված բոլոր խնդիրներն էլ մեր համայնքի հոգսերն են: Դրանք ի հայտ են գալիս նաև բազում ընտանիքների՝ սեփական մշակույթի, եկեղեցու, դպրոցի նկատմամբ անտարբերության հետևանքով:

-Քանի՞ հայկական եկեղեցի է գործում Թուրքիայում:
-Պոլսի մեջ ունենք ընդհանուր թվով 37 եկեղեցի: Մի գործող հայկական եկեղեցի ունենք Կեսարիայում, 3-ը` Իսքենդերունում, 2-ը` Տիգրանակերտում, մեկն էլ՝ Մարդինում՝ Դեւրիքում: Այսինքն՝ ընդհանուր թվով` 44 հայկական եկեղեցի:

-Դուք ասացիք, որ Իսքենդերունում ապրում է 3000 հայ, եւ գործում է 3 եկեղեցի: Կարելի՞ է ասել, որ հենց եկեղեցիների թվով է պայմանավորված վայրի հայաշատ լինելը:
-Դարեր շարունակ հենց այդպես էլ եղել է: Հայ ժողովրդին համախմբողը եկեղեցին է եղել: Առանց եկեղեցու համայնք չի կարող գոյություն ունենալ, քանի որ համայնքը կարճ ժամանակ անց կցրվի: Եկեղեցու առկայությունը մեծ դեր է խաղում՝ ձուլումը կանխելու առումով: Մեր ժողովուրդը Իսքենդերունում բնակվում է այդ եկեղեցիների շուրջ: Ամռանը Իսքենդերունի Վաքըֆ գյուղը, որտեղ գտնվում է եկեղեցիներից մեկը, ունենում է բազմաթիվ հայ այցելուներ, ովքեր գալիս ու մկրտվում են տեղի եկեղեցում: Ինչ վերաբերում է Տիգրանակերտի եկեղեցուն, ապա վերջինիս տանիքը փուլ էր եկել: Այն, դժբախտաբար, չի գործում, թեև այնտեղ ունենք փոքրաթիվ համայնք ու թաղային խորհուրդ: Կեսարիայում համայնք չունենք. այստեղ բնակվում է ընդամենը 2 ընտանիք: Տիգրանակերտում 3-4 ընտանիք կա: Բայց թաքնված հայերի 50 ընտանիք կա այստեղ: Դեւրիքում կա ընդամենը մեկ ընտանիք:

-Եթե չխոսենք մեր պատմական եկեղեցիների վերականգնման մասին, մեծ դժվարությունների հանդիպո՞ւմ եք նոր եկեղեցիներ կառուցելու հարցում:
-Առանձնապես հեշտ չէ: Օրինակ` ասորիները, որոնց թիվը հասնում է շուրջ 20 հազարի, ունեն իրենց պատկանող ընդամենը մեկ եկեղեցի, իսկ մյուս եկեղեցիները վարձում են: Նրանք դիմել են նոր եկեղեցի կառուցելու համար, պետությունը խոստացել է, բայց արդեն քանի տարի է` սպասում են: Մենք նման կարիք չունենք: Եթե կարողանանք լավ վիճակում պահել մեզ պատկանող եկեղեցիները, դա էլ է մեզ բավական: Թուրքիայի սահմաններում ամենամեծ եկեղեցին Տիգրանակերտի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին է` յոթ խորաններով, մոտ 1400 ք/մ.: Տիգրանակերտի եկեղեցու վերանորոգումը պահանջում է բավականին մեծ գումար` 3 մլն ԱՄՆ դոլար, որի կեսն անգամ դեռ չենք կարողացել հավաքել: Նյութական “նեղությունը” չի թողնում, որ կարողանանք մեր եկեղեցիները մեր ուզած ձևով վերանորոգել:

-Ինչ կապեր ունի Հայոց պատրիարքարանը Թուրքիայում գործող կրոնական այլ համայնքների, հոգեւոր առաջնորդների հետ:
-Մենք շատ սերտ կապեր ունենք մյուս աթոռների հետ` հունաց պատրիարքի, ասորի եպիսկոպոսի հետ, բողոքական ու կաթոլիկ եկեղեցիների հետ: Տարին մեկ անգամ աղոթքի շաբաթ ունենք եւ յուրաքանչյուր օր տարբեր եկեղեցիներում ժողովրդի հետ աղոթք ենք անում: Շատ անգամ մեզ հուզող հարցերը քննարկում ենք միմյանց հետ, բանավիճում: Մեր հարաբերությունները շատ ջերմ են: Թուրքիայի այս կառավարության կրոնասիրության պատճառով սերտացել են հարաբերությունները նաև մուսուլմանական առաջնորդության հետ: Լավ են հարաբերությունները հրեական համայնքի հետ:

-Դիմու՞մ են այլ քրիստոնյաներ պատրիարքարանին` հայկական եկեղեցում իրենց պատարագն անելու խնդրանքով:
-Անշո՛ւշտ: Հույները դիմել են Կեսարիայի հայկական եկեղեցու համար: Երբեմն բողոքականներն են դիմում: Դիմում են ղպտիները: Իհա՛րկե, պատրիարքարանը մեծ սիրով տրամադրում է հայկական եկեղեցիները:

-Ասացիք, որ այս տարի նշվելու է Պոլսո հայոց պատրիարքարանի 550-ամյակը: Ինչպիսի՞ միջոցառումներ են նախատեսվում այդ կապակցությամբ:
-Դեռ հստակ ամսաթվեր չենք որոշել: Տոնակատարությունները սկսելու ենք պատարագով: Նախատեսվում են բանախոսություններ նաև արտասահմանից հրավիրված հյուրերի մասնակցությամբ: Կկազմակերպվեն համերգներ, տարբեր միջոցառումներ, ինչպես նաև մեծ ընդունելություն, որին մասնակցելու են թե՛ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ եւ թե՛ հայկական համայնքի ներկայացուցիչներ: Շատ ուրախ միջոցառումներ չենք կազմակերպելու, որովհետեւ, ինչպես գիտեք, մեր պատրիարքը ծանր և անբուժելի հիվանդ է:

-Այսօր Թուրքիայում ապրող հայերը կարողանո՞ւմ են պահպանել երբեմնի լավագույն ճարտարապետի, թատերական գործչի կամ նկարչի համբավը:
-Անշո՛ւշտ, օսմանյան շրջանի մեծ-մեծ տաղանդներն այսօր չունենք: Սակայն համայնքն ունի տաղանդավորներ: Այսօր շնորհալի գրողներ ունենք, լավագույն համալսարաններում պրոֆեսորներ, անվանի ճարտարապետներ, երաժիշտներ: Այս երկրի մեջ հայ ժողովուրդը, հայ համայնքն իր ներդրումն ունեցել են` լինի թատերական ասպարեզում թե երաժշտության կամ ճարտարապետության: Պոլսի բոլոր պալատները Պալյան ընտանիքի կողմից են կառուցվել: Մեր համայնքի անհատների այսօրվա ուսումնասիրությունները հայտնաբերեցին հարյուրավոր երաժիշտների, երգահանների, ովքեր մեծ ներդրում են ունեցել թուրքական երաժշտության զարգացման գործում: Տասնյակ անհատներ թատերագրության հիմքն են դրել: Սկսած Օսմանյան կայսրության ժամանակներից մինչև մեր օրերը հայերը մեծ դեր են խաղացել այս պետության զարգացման գործում: Ունեցել ենք նախարարներ ու պատգամավորներ: Սակայն, ցավոք, այսօր չենք կարող նման պաշտոններ զբաղեցնել: Այս կառավարության օրոք սկսեցին "դռները բացել", որպեսզի ոչ մահմեդականներն էլ կարողանան պատգամավոր ընտրվել:


Տիգրան Պետրոսյան
Աղբյուրը` armedia.am